توسعه پایدار گردشگری در روستاهای ساحلی

توسعه پایدار گردشگری در روستاهای ساحلی

مدیریت یکپارچه سواحل و مدیریت در حوزه‌های ساحلی به‌عنوان سیستم‌های حساس محیطی، نیاز به کارگیری راهبردهایی متناسب با ویژگی های اجتماعی‌فرهنگی، محیطی و مدیریتی به ویژه در سکونتگاه‌های روستایی دارد

امروزه در سیستم اقتصاد جهانی و عصر سیطره فناوری، صنعت گردشگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. توسعه گردشگری در سکونتگاه‌های روستایی بستر مناسبی برای متنوع سازی اقتصاد و رهایی از اقتصاد تک پایه‌ای و باثبات خواهد بود. بی‌شک این امر در گرو بینش علمی و شناخت آسیب‌ها و پیامدهای کالبدی- فضایی، محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی و متأثر از تصمیم‌سازی‌های مدیریتی همه سو نگر در جهت توسعه همه‌جانبه و پایدار گردشگری تداوم خواهد یافت. بر پایه تحقیقات انجام‌شده توسط پژوهشگران، زون‌های ساحلی ارتباطی مستقیم با ماهیت پس‌کرانه دارند و هر روستا می‌تواند علاوه بر کارکردهای گردشگری ساحلی به تبعیت از ماهیت پس‌کرانه خود، نقش و عملکردی مشابه به آن داشته باشد. ازاین‌رو هر سایت ساحلی متناسب با هویت و چشم‌انداز، ویژگی‌های عملکردی ویژه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد.

در این بین گردشگری از عوامل تأثیرگذار در جهت شکل‌گیری الگوی توسعه در روستاهای ساحلی بوده و متضمن ایجاد پیامدهای گسترده‌ای در این مناطق است. گردشگری ساحلی با رشدی فزاینده به‌عنوان عاملی مؤثر در شکل‌دهی کانون‌های توسعه در سایت‌های ساحلی، کرانه‌ای و پس‌کرانه‌ای مناطق روستایی مطرح است. این توسعه واجد پیامدهای مثبت و تبعات منفی پرشماری نظیر پایدارسازی جمعیت و مهاجرت معکوس از شهر به روستا، ارتقای کیفیت محیط‌زیست، افزایش آگاهی جامعه روستایی، ازدیاد فرصت‌های شغلی و تنوع در فعالیت‌ها، ارتقای سطح کیفیت زندگی، افزایش درآمد جامعه محلی و سطح خدمات و زیرساخت‌ها، حفاظت از آثار و مکان‌های تاریخی، تبادل مثبت فرهنگی جامعه مقصد و گردشگران؛ که در صورت نبود برنامه‌ریزی مناسب و مدون و عدم شناخت ظرفیت‌های محیطی با روندی معکوس همراه خواهد بود.

به باور پژوهشگران بیشترین بازار گردشگری جهانی را گردشگری انبوه یا به تعبیری گردشگری بی‌انضباط که به استفاده ناآگاهانه از طبیعت بسنده می‌کند در اختیار دارد و بخش اعظم این بازار را سواحل دریاها تشکیل می‌دهند. به دنبال افزایش تقاضا و تزاحم گردشگران بر زون‌های ساحلی، پهنه‌های کرانه‌ای و پس‌کرانه‌ای، اثراتی از جمله؛ نابودی زیستگاه‌های ساحلی، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی، تغییر گسترده کاربری‌های اراضی و کاهش تولیدات محلی، مخاطره در سلامت روستاییان به دلیل شبکه‌های دفع فاضلاب، مشکلات دفع مواد زائد، برداشت غیرقانونی و بی‌رویه ماسه، آلودگی و اغتشاشات بصری به دلیل شکل‌گیری فضاها و سازه‌های نامتقارن، تخریب باغ‌های مثمر و دگرگونی و نابودی چشم‌اندازهای ساحلی، خصوصی‌سازی سواحل و روند رو به رشد ساخت‌وساز غیرمجاز، افزایش خانه‌های دوم مغایر با الگوی بومی و از بین رفتن هویت معماری روستا، نابودی هویت کالبدی-فضایی روستاها و ... نتیجتاً تنزیل کیفیت محیطی روستاهای ساحلی را در پی خواهد داشت. ازاین‌رو فقدان برنامه‌ریزی مناسب و عدم اتخاذ تصمیمات مبتنی بر توسعه پایدار در بخش نهادی – مدیریتی در همه کشورها می‌تواند منجر به عدم تحقق و یا کمرنگ بودن آثار مثبت گردشگری و پدیدآیی پیامدهای منفی گردد. این امر در مناطق روستایی به‌ویژه مقاصد کمتر توسعه‌یافته، نیازمند نگرش جامع و مدیریت علم محور، جهت هدایت آگاهانه و. هموارسازی مسیر توسعه پایدار است.

در این راستا، مدیریت یکپارچه سواحل و مدیریت در حوزه‌های ساحلی به‌عنوان سیستم‌های حساس محیطی، نیاز به کارگیری راهبردهایی متناسب با ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی، محیطی و مدیریتی به‌ویژه در سکونتگاه‌های روستایی دارد.

استان گیلان به‌ویژه روستاهای ساحلی شهرستان رشت، با چشم‌اندازی گسترده، میکروکلیمایی مناسب برای توسعه اکوتوریسم به شمار می‌آید. به‌واقع وجود تنگناها و معضلات مترتب بر این مناطق حساس و شکننده محیط‌زیستی و ساختار روستاها از جمله دخل و تصرف افراد متخلف، سودجو و فرصت‌طلب در حوزه ساخت‌وسازهای غیرمجاز، اعم از تغییر کاربری اراضی عام‌المنفعه گردشگری به واحدهای مسکونی بدون دریافت مجوز و پروانه ساخت، گسترش فضاهای ناهمگون و مغایر با چشم‌انداز طبیعی و بافت اصیل روستا را در پی داشته است. این در حالی است که نتایج تصاویر ماهواره‌ای، دال بر تغییرات حادث و کاهش مساحت کاربری‌های مولد و تبدیل آن به غیر مولد، در طی دهه‌های اخیر بوده است؛ لذا با توجه به وجود قوانین بازدارنده و الزامات اخیر در جهت پیشگیری و منع تغییر کاربری‌های غیرضروری و سایر قوانین ابلاغی به همراه نظارت‌های مستمر، این روند، مسیر مثبتی را طی خواهد کرد. در این راستا، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:

- برجسته‌نمایی جایگاه اکوتوریسم (Ecotourism) ساحلی، به لحاظ اهمیت آن در عصر پسامدرن به‌عنوان نماد مسئولانه‌ای از طبیعت‌گردی «nature-based tourism» و آلترناتیوی مناسب در جهت صیانت از محیط‌زیست و تعهد به طبیعت، احترام به فرهنگ و زیربنای فرهنگی جامعه روستایی و احساس مسئولیت اجتماعی، آموزش و بهبود وضعیت اقتصادی و ارتقاء سطح کیفی زندگی روستاییان، از اصلی‌ترین رهیافت‌ها به‌منظور توسعه گردشگری پایدار ساحلی؛

- برخورد قاطعانه و عدم مسامحه با متخلفین در حوزه ساخت‌وسازهای غیرمجاز در کاربری‌های گردشگری در سواحل دریا.

- آزادسازی نوار ساحلی و هماهنگی با ادارات و نهادهای دولتی جهت عدم ارائه مجوزی برای ساخت ساز غیراصولی در این مناطق.

-ارتقاء سیما، نمای ظاهری، کیفیت جاذبه‌ها و تأسیسات گردشگری در نوار ساحلی روستاها به‌ویژه در مناطقی که به‌واسطه احداث سازه‌هایی با کیفیت نازل، به نتایجی همچون پدیدآیی چشم‌انداز ناهمگون در سواحل روستاها منجر شده است.

مانا کشوردوست

دکتری برنامه‌ریزی روستایی و کارشناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان