فلسفه نقوش در لباس محلی قوم ترکمن

فلسفه نقوش در لباس محلی قوم ترکمن

پس از اسلام، منسوجات متنوع و نفیس فراوانی باقی‌مانده است که از سلیقه و ذوق سرشار هنرمندان ایرانی حکایت می‌کند. از میان این آثار، دستاوردهای خلق شده توسط اقوام ترکمن به ویژه سوزن‌دوزی همواره حائز اهمیت بوده است.

زنان ترکمن از دیر زمان تاکنون سر آستین‌ها، مچ شلوار، دور یقه لباسشان را سوزن‌دوزی می‌کردند و نقش‌های پراکنده روی لباس می‌دوختند. سوزن‌دوزی مصور ترکمن از زمان سکاها و در دیگر دوره‌ها نیز به‌همراه سایر دوخت‌ها از رواج کامل برخوردار بوده است.

دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به‌خصوص قاجاریه باید دانست که آثار فراوان باقی‌مانده از این دوران با بهره‌گیری از طرح‌هایی چون طرح مکرر کوکبی و نقوشی چون سواستیکا، ترنجی، شمسه‌ای، کاسه، نیم کاسه و... نمود دارد.

سوزن‌دوزی ترکمن بر پارچه‌های ابریشمی، نخی، پنبه‌ای، پشمی و با استفاده از نخ‌های ابریشم الوان جلوه‌گر شده و به ترکمن‌دوزی شهرت یافته است. نقوش مورد استفاده در سوزن‌دوزی ترکمن بیشتر هندسی و قرینه و به‌صورت ذهنی است. این نقوش عموما از تکرار یک یا چند نقش ساده دیگر شکل گرفته‌اند و هنرمند عمدتا از اشکال ساده شده پیرامونش الهام گرفته است.

در میان قوم شریف ترکمن برخی جانوران مانند شتر، اسب، سگ، قوچ و... به دلیل نوع زندگی صحرا نشینی ارزشمند هستند و به‌صورت نقوش انتزاعی وارد صنایع‌دستی آنان شده است. بکارگیری برخی نقوش جانوران و حشرات در بافته‌ها و پوشاک سنتی، به‌دلیل مهار کردن و دفع شر آن جانور یا حشره موزی در محیط زندگی یا فضای آلاچیق بوده است.

از مهم‌ترین نقش‌ها می‌توان به نقش گل‌آیدی اشاره کرد که نقش گلی است با نه گلبرگ که این عدد در فرهنگ قوم ترکمن، عدد خوش‌یمنی است و بنا به احترام به این نقش، در قدیم ترکمن‌ها فرد متوفی را روی بافته‌ای با این نقش حمل می‌کردند و زنان نازا برای بچه‌دار شدن، نقش گل‌آیدی را روی لباس خود سوزن‌دوزی می‌کردند و یا این نقش توسط زنان روی لباس مردانشان نقش می‌بست تا همسرشان در جنگ به افتخار ملی برسد.

یکی دیگر از نقوش مهم، نقش قوچاق یا شاخ قوچ است که در بین ترکمن‌ها حائز اهمیت است و نشانه قدرت، نیرو و تولید است و با توجه به اشتغال ترکمن‌ها به دامداری، آن‌ها به اهمیت قوچ واقف شده و ترسیم این نقش در همه انواع صنایع‌دستی این قوم رواج یافت.

از سایر نقوش مورد استفاده در سوزن‌دوزی لباس محلی ترکمن می‌توان به نقش قوش قانات(بال پرنده)، دورت گوز(چهار چشم)، قویموق، قیچی، تکه نقش (تکه یکی از ایلات ترکمن)، عالم نقش، اردک نقش، موی نقش(نقش عنکبوت)، کعبه نقش، توتار نقش (نقش دوتار)، عمره نقش اشاره کرد.

زهرا مهدی‌زاده

 کارشناس ارشد پژوهش هنر و کارشناس معاونت صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان گلستان